داستان هنر آیینه کاری از آنجا شروع شد که بخشی از آیینه هایی که از سده ۱۰هجری قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از ونیز به ایران آورده می شد به هنگام جابه جایی در راه می شکست. بدین منظورهنرمندان ایرانی برای بهره گیری از این قطعات شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آنها در هنر آیینه کاری استفاده کردند و آیینه کاری ظاهراً با کاربرد آنها آغاز شد. البته هنر آیینه کاری تنها در تزیین سطوح داخلی بنا خلاصه نمی شود.

از آیینه کاری های بجا مانده می توان بنای دیوانخانهٔ شاه طهماسب صفوی( ۱۵۲۴ - ۱۵۷۶م‌) در قزوین را نام برد و پس از انتقال پایتخت از قزوین به ِاصفهان  به سال ۱۰۰۷ق. آیینه کاری در کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت در تزیین بسیار از کاخ های سلطنتی  اصفهان که شمار آنها از ۱۳۷ فزونتر بود، از آینه استفاده شد. از میان آنها کاخ معروف به «آیینه خانه»  که به سبب کاربرد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت داشت از همه زیباتر بود.

«آیینه خانه»  چون چهلستون ایوانی با ۱۸ ستون آینه کاری شده داشت و تالار و سقف ایوان و دیوار های آن را آینه های یک پارچه «جام آینه»  به ازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای یک متر  آراسته بودند . باز تاب تصویر زاینده رود و بیشه های ساحل شمالی آن در آینه های این بنا منظره ای دلپذیری به وجود می آورد.

میرزا مظفر که به سال 1076 قمری در ردۀ منشیان دربار شاه عباس دوم صفوی بوده، اشعاری در وصف «آینه خانه» سروده و آن را «عشرت سرای» شاه صفی می خواند.

در کاخ چهلستون نیز که بین سال های 1052 تا  1078 قمری در دوره پادشاهی شاه عباس دوم بنا شده از آینه با گستردگی استفاده کرده اند. در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما و قطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و ایوان و تالار به کار رفته و بدنه ۱۸ ستون ایوان نیز با شیشه های رنگین و آینه تزیین شده بود. «جملی کارری» جهانگرد ایتالیایی که سفر نامه خود را به سال 1105 قمری به روزگار شاه سلیمان صفوی نوشته در شرح بازدید خود از کاخ میرزا طاهر حاکم آذربایجان می نویسد: «در یکی از حیاط های داخلی اتاق آیینه کاری زیبایی وجود دارد که نه تنها دیواره حتی روی بخاری آن نیز با قطعات درخشان آیینه تزئین شده است و در زیر تابش نور صحنه ای خیره کننده ایجاد می کند».

مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آیینه کاری عبارت اند از آیینه، چسب، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آیینه کاری استفاده می شوند عبارت اند از قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز زیر دست، الماس آیینه بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده می شود کاردک است.

مراحل‌ مختلف‌ آینه‌ کاری‌ بدین‌ گونه‌ است‌ که‌ نخست‌ طرح‌ به‌ وسیلة رسام‌ (که‌ گاهى‌ معمار بنا و یا خود آینه‌ کار است‌) تهیه‌ مى‌گردد. در طرحهای‌ پیچیده‌ کاغذ طرح‌ را سوزنى‌ مى‌کنند و سطح‌ کار را گرده‌ مى‌زنند و سپس‌ آینه‌ کاری‌ را از روی‌ گرده‌ انجام‌ مى‌دهند. در مواردی‌ که‌ آینه‌ کاری‌ دارای‌ نقوش‌ یا خطوط برجسته‌ و یا فرو رفته‌ است‌، زمینة کار قبلاً به‌ وسیلة گچ‌ بر مطابق‌ طرح‌ آماده‌ مى‌گردد. سپس‌ قطعات‌ آینه‌ به‌ وسیلة آینه‌ بُر در ابعاد و اشکال‌ مورد نیاز با الگوهای‌ مقوایى‌ (که‌ امروزه‌ به‌ الگوهای‌ پلاستیکى‌ تبدیل‌ شده‌) بریده‌ و آماده‌ مى‌شود. آنگاه‌ آینه‌ چسبان‌ با خمیری‌ که‌ آمیزه‌ای‌ است‌ از گچ‌ و سریش‌، قطعات‌ آینه‌ را برابر طرح‌ بر سطح‌ کار مى‌چسباند و نقوش‌ دلخواه‌ را پدید مى‌آورد و در پایان‌ آینه‌ پاک‌ کن‌ سطح‌ کار را پاکیزه‌ مى‌کند و جلا مى‌دهد.

افول و نزول آیینه کاری ها در ادوار مختلف

نخستین بنای آیینه کاری شده دیوان خانه کریم خان زند در شیراز بود که آن هم به سال ۱۲۰۹ ق. به فرمان آقامحمدخان قاجار ویران شد و ستونها یک پارچۀ حجاری شده و درهای خاتم و آیینه های بزرگ آن را برای توسعه وبازسازی ایوان دارالاماره ی تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند. 

در عصر صفویان، آیینه کاری در آغاز با نصب جام های یک پارچه آیینه بر بدنه بنا شروع شد. نه تنها درون بنا بلکه دیوارهای ستوندار عصر صفوی نیز با آیینه های بزرگ تزیین شد. برافتادن صفویان ونا پایداری سیاسی و اقتصادی سرچشمه گرفته شده از آن برای مدتی آیینه کاری را دچار رکورد کرد. اما در دوره قاجار در مسیر تکاملی این هنر آینه به قطعات کوچکتر تبدیل و با اشکال مختلف هندسی همراه شد به خصوص زمانی که جام‌های آینه‌نازک از آلمان وارد شد باعث شد برش این آینه‌ها راحت‌تر انجام پذیرد و این برش‌ها به صورت نمای مختلف لوزی مثلث، مربع، دایره و غیره در آینه‌کاری مورد استفاده قرار گرفت.

آیینه کاری درسده 13 هجری قمری رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت. در طول این قرن آثار زیبایی چون تالارها و اتاق های شمس العماره (تالار آیینه) کاخ گلستان (1299 قمری) در تهران، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری و آیینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی(1300 قمری) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوه کار این دوره به شمار می آید در این دوره طولانی به جزء آینه کاری ایوان آستان حضرت معصومه 1303 قمری در قم ،آینه کاری در خور توجه دیگری را نمی شناسیم.

نوآوری در هنر آیینه کاری

در بخشهای آینه کاری شده کاخ موزه در مجموعه سعد آبادِ شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سالهای 1306 و 1315 شمسی ساخته شدند تکامل و نوآوری تازه ای دیده می شود.

گسترش کاربرد آینه کاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد. از این پس آینه کاری از محدوده مذهبی و کاخ های سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتل ها، رستوران ها، تاترها، فروشگاها، بانک ها و خانه ها به کار رفت این گسترش در شیوه سنتی آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوری های تازه همراه شد. در این هنر، با ایجاد اشکال و طرح های تزینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا، فضایی درخشان پر تلألو پدید می آورد که حاصل آن باز تاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضایی پر نور دل انگیز و رویایی است.

آیینه کاری زیبنده ی معماری ایرانی

رایج ترین طرح ها در آینه کاری را شیوه «گره سازی»  و «رسمی سازی» می دانند. این هنر از دیدگاه گوناگونی شکلها و تنوع کاربرد گسترده ای در تمام شاخه های هنر ایران دارد.

طرح های دیگر چون «قاب سازی» یا «قاب بندی» به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار می رفت. گاهی قاب های تشکیل دهنده سقف، تنها از آینه های مستطیل شکل شامل می شد و بازتاب تصویر دیوارهای آینه کاری شده و اشیای داخل تالار عمارت و نقش های رنگارنگ قالی کف تالار و شیشه های رنگی پنج دریها و اروسیها را در خود داشت و منظرهای دلپذیری را پدید می آورد که بیشتر به داستان های هزار و یک شب می ماند.

سقف (تالار آینه) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه های این گونه آینه کاریست . در اواخر دوره قاجار نیز جدا از آینه‌کاری، نقاشی بر روی شیشه و آینه نیز رواج پیدا نمود، گاهی در سقف ها آینه های جام یک پارچه به کار می رفت که سطح آن را با رنگ دست ساز (نقاشی اسلیمی ، گل ومرغ، گل وبوته، و تصویر اشخاص  بعضاً نقاشی پشت آینه) کرده اند. در کاخ گلستان و کاخ جنقون بختیاری از این دست هنر دیده می شود.

نوع دیگر آینه‌کاری که به یاقوتی معروف است و در کاخ مرمر و هتل‌عباسی اصفهان نیز وجود دارد در این شیوه قطعات آینه بر روی شیشه چسبانیده می‌شود. همچنین طرحهای دیگر چون : شمسه ترنج و قطار سازی نیز متداول بوده اند. این گونه طرحها را بر سطح های صاف انجام می دادند. شکلهای حجمی نیز در آینه کاری در گذشته و حال معمول بوده است. از جمله نیم کُرهای کوژ یا کاو که به (کاسه )، (جام) یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنس هایی که با آینه کاری پوشانده می شود و سقف نیم گنبدی ایوانها یا زیر گنبدها به کار می رود. حتی آمیزه ای از نقاشی بر چوب و آینه، در آینه کاری نیز معمول بوده که در عمارت کاخ باد گیر کاخ گلستان تهران و در سقف تالاربزرگ عمارت نارنجستان شیراز تلفیق این دو هنر را می توان دید. در چهار دهه نخست سده ۱۴ هجری قمری رکودی چشمگیر در آینه‌کاری مشاهده می‌شود در این دوره طولانی به جز آینه‌کاری ایوان آستان حضرت معصومه در قم که از بهترین نمونه های این گونه تزیینات مقرنسهای است، آینه‌کاری در خور توجه دیگری را شاهد نیستیم.

در سال های‌ اخیر نوعى‌ آینه‌کاری‌ با شیشه‌های‌ رنگارنگ‌ که‌ طرح‌ آن‌ بیشتر شامل‌ گل‌ و بوته‌، ترنج‌ و نیم‌ ترنج‌ و جز آن‌ است‌، متداول‌ گشته‌ که‌ بر خلاف‌ شیوة سنتى‌ که‌ قطعات‌ آینه‌ همگى‌ هندسى‌ و گوشه‌دار است‌، آینه‌ و شیشه‌های‌ رنگین‌ در آن‌ به‌ گونة منحنى‌ و گرد یا بادامى‌ و جز آن‌ بریده‌ مى‌شود و به‌ کار مى‌رود. این‌ شیوة آینه‌ کاری‌ تؤم‌ با شیشه‌ را «یاقوتى‌« مى‌خوانند در این‌ شیوه‌ معمولاً قطعات‌ آینه‌ را بر زمینة شیشه‌ای‌ مى‌چسبانند.

کاربرد هنر آینه‌ کاری‌ در سده‌های‌ اخیر از مرز جغرافیایى‌ ایران‌ گذشته‌ است‌ و به‌ سبب‌ زیبایى‌ و جاذبة بسیار، در دیگر کشورهای‌ مسلمان‌، به‌ ویژه‌ کشورهای‌ همسایة ایران‌ چون‌ عراق‌، عربستان‌ و امیر نشینهای‌ خلیج‌ فارس‌ گسترش‌ یافته‌ است‌. یکى‌ از بهترین‌ نمونه‌های‌ آن‌، آینه‌کاری‌ حرم‌ مطهر امیرالمؤمنین‌ (ع‌) در نجف‌ اشرف‌ است‌ که‌ در نوع‌ خود مانند ندارد. شهرهای‌ مختلف‌ ایران‌ همواره‌ خاستگاه‌ هنرمندان‌ آینه‌ کار بوده‌ است‌، اما در این‌ میان‌ آینه‌ کاران‌ اصفهان‌ و شیراز و تهران‌ از شهرت‌ بیشتری‌ برخوردارند.